Dynamiczny rozwój techniki komputerowej i zaangażowanie coraz większej liczby osób w korzystanie z komputera i sieci powoduje lawinowe narastanie problemów z tym związanych oraz szybki wzrost liczby osób uzależnionych od komputera i od sieci. Jest to szczególnie niebezpieczne, jeśli dotyczy dzieci i młodzieży.
Kiedy w latach 50 pojawiły się pierwsze próby komunikowania się pomiędzy pierwowzorami obecnych komputerów nikt nie przypuszczał, że z czasem stanie się to problemem społecznym i zdrowotnym.
Patrząc na rozwój zjawiska przez pryzmat historii trzeba wiedzieć, że początki sięgają 1957 roku, kiedy to w odpowiedzi na wystrzelenie, przez Związek Radziecki pierwszego sputnika, rząd Stanów Zjednoczonych zlecił utworzenie Agencji Badań Strategicznych (ARPA – Advanced Research Projects Agency), której zadaniem było unowocześnienie armii amerykańskiej. W latach 60., w czasie trwania kryzysu kubańskiego ARPA, na zlecenie Departamentu Obrony USA, podjęła działania nad doskonaleniem systemu dowodzenia i łączności w warunkach wojny nuklearnej. Celem miało być stworzenie sieci komputerowej, która mogła funkcjonować pomimo ataku atomowego. Pierwsze prototypowe fragmenty sieci powstały w Stanach Zjednoczonych w latach 1966-1967. W początkach lat 70. dołączyły do sieci amerykańskie instytucje spoza resortu obrony (m.in. University of California, Massachusetts Institute of Technology, uniwersytety Stanford i Harvard).
W 1974 roku wysłany został pierwszy e-mail i po raz pierwszy użyto nazwy internet. W 1989 roku w szwajcarskim instytucie fizyki cząstek elementarnych narodził się pomysł, który stał się podstawą do stworzenia stron WWW (World Wide Web). Miały one ułatwić i przyspieszyć wymianę danych naukowych. Narodziny Internetu w Polsce można wiązać z datą 17 sierpnia 1991 roku, kiedy to fizyk z Uniwersytetu Warszawskiego nawiązał łączność internetową z Uniwersytetem w Kopenhadze.
Szybko okazało się, że w sieci internetowej można znaleźć wiele bardzo interesujących informacji oraz całe setki przyjaciół, z którymi można „porozmawiać” przy pomocy klawiatury. Czasami kontakty wirtualne materializują się i przybierają postać „internetowych” małżeństw, których liczba stale rośnie. Pojawiła się też przestępczość internetowa (pedofilia, kradzież kart kredytowych czy naruszanie praw autorskich), łatwiejszy stał się dostęp do pornografii, łatwiej przychodzi nawiązywanie przygodnych kontaktów seksualnych, a ponadto wiele osób odczuwa destrukcyjny wpływ internetu i samego komputera na zdrowie psychiczne. Niestety lawinowo rośnie liczba osób uzależnionych od komputera i od internetu.
Wprawdzie, na dzień dzisiejszy szacuje się, że tylko ok. 20% użytkowników komputera uzależnia się, jednak uzależnienie od sieci i od komputera staje się jedną z plag XXI wieku.
Na dzień dzisiejszy brak jest jednak oficjalnej i powszechnie przyjętej nazwy dla określania tego zjawiska. Obok „uzależnienia od internetu” funkcjonują takie określenia jak: siecioholizm (netoholism), sieciozależność (netaddiction), cyberzależność (cyberaddiction), internetoholizm, internetozależność, infoholizm, infozależność oraz uzależnienie od komputera (computer addiction).
Jednocześnie trzeba pamiętać, że oprócz osób uzależnionych od internetu istnieje bardzo duża grupa osób korzystających z internetu bądź z samego komputera w sposób szkodliwy dla zdrowia w sensie fizycznym (np. kłopoty ze wzrokiem, zespół „cieśni nadgarstka”, zmiany w kręgosłupie czy tzw. RSI – Repetitive Strain Injury tj. zespół powtarzających się urazów wynikających z przewlekłego przeciążenia układu mięśniowo-stawowego, charakteryzujący się bólami ramion, przedramion, nadgarstków i dłoni), społecznym (np. zaniedbywanie, rodziny, pracy, nauki) czy psychicznym (stopniowe „wchodzenie” w uzależnienie). Odnotowano nawet przypadki nagłych zgonów z powodu wycieńczenia spowodowanego wielogodzinnym (wielodniowym) siedzeniem przy komputerze.
Internet przyniósł ze sobą również wiele jeszcze innych zagrożeń. Wśród nich można wymienić przekazy siejące nienawiść i przemoc, dezinformację, nieuczciwe praktyki konsumenckie oraz przestępstwa seksualne. Coraz poważniejszym problemem stają się różnego rodzaju oszustwa dokonywane przy pomocy internetu. W ostatnim czasie bardzo rozpowszechnił się tzw. phishing. Phishing jest to rodzaj oszustwa, którego celem jest kradzież tożsamości. Polega ono na tym, że oszust stara się wyłudzić od potencjalnej ofiary jej dane osobowe takie, jak numer karty kredytowej, hasło, dane dotyczące konta lub inne informacje. Robi to pod fałszywym pretekstem osobiście, przez telefon lub przez Internet. Użytkownik-ofiara phishingu proszony jest o zadzwonienie do centrum obsługi klienta, gdzie operator bądź system interaktywnej informacji głosowej czeka na podanie numeru konta, numeru PIN, hasła lub innych ważnych danych osobowych, aby przejąć tożsamość użytkownika i uzyskać dostęp do jego konta. Często osoba po drugiej stronie słuchawki twierdzi, że konto zostanie zamknięte lub użytkownik będzie miał inne problemy, jeśli nie udzieli wymaganych informacji. Zazwyczaj do oszustw znanych jako phishing wykorzystywana jest poczta elektroniczna (e-mail), kierująca potencjalne ofiary na fałszywe strony sieci Web w celu wykorzystania tożsamości ofiary.
Problem uzależnienia zaczyna się wówczas, kiedy komputer zaczyna pochłaniać coraz więcej czasu (np. osoby spełniające kryteria uzależnienia spędzały przy komputerze 38-40 godz. tygodniowo), a jednocześnie jest używany w celu nagradzania siebie, odprężenia się, „odreagowania” czy ucieczki od codzienności. Do tego dołączają się problemy rodzinne, zawodowe i inne.
Komputer umożliwia korzystanie z Facebooka.
Już w listopadzie 2007 roku można było przeczytać w The Daily Telegraph:
„Ale wystarczy doświadczyć efektu Facebooka przez dzień lub dwa, żeby uświadomić sobie, że prawdziwe życie, którym pogardzaliśmy, było jednak świetne. Ta strona wprowadza bowiem w świat nieustannej inwigilacji, fałszywej bliskości….
Witamy w piekle zwanym Facebook. Jest to szósta jeśli chodzi o liczbę odwiedzin strona internetowa na świecie i druga rzecz pod względem popularności wśród studentów w USA, na równi z seksem i piwem …..
Facebook uzależnia natychmiast: w chwilę po wejściu tam czujesz, że twoje życie było bez niego niepełne. Ale wystarczy doświadczyć efektu Facebooka przez dzień lub dwa, żeby uświadomić sobie, że prawdziwe życie, którym pogardzaliśmy, było świetne. E-maile i telefony dobrze spełniały swoje zadanie, a ci nieliczni kumple z krwi i kości może mieli wady, ale mieli też zalety. Czy przed Facebookiem ktokolwiek myślał o liczeniu przyjaciół lub zastanawiał się, o ilu więcej przyjaciół ma ktoś inny albo kto ma najwięcej przyjaciół?
Fenomen Facebooka jest elementem naszego zaabsorbowania kulturą celebrytów, w której wszystko, czego potrzebujemy, żeby być tak wspaniali jak Beckhamowie, to regularnie wykonywane zdjęcia i radosne relacje z naszych codziennych zajęć. Dzięki sieciom społecznościowym wszyscy jesteśmy celebrytami…..”
Powyższe uwagi wydają się być nadal aktualne.
Projekt The Facebook, którego głównym autorem jest Mark Zuckerberg, został uruchomiony 4 lutego 2004 roku w Harvard (Massachusetts, USA) i był początkowo portalem umożliwiającym komunikację najpierw grupie jego znajomych, a później studentom zaprzyjaźnionych uniwersytetów. Bardzo szybki rozwój spowodował, że już w marcu 2008 roku, jego twórca został najmłodszym miliarderem świata. W 2016 roku liczba użytkowników na całym świecie szacowana była na ponad 1,5 mld.
Od maja 2008 roku działa polska wersja językowa serwisu i w 2016 roku stronę Facebook.com regularnie odwiedza 14,7 mln osób. Statystyczny polski użytkownik ma ok. 200 znajomych. W Polsce rozwija się także bardzo prężnie Instagram, który jest częścią systemu Facebooka. Korzysta z niego, 10-11 razy dziennie, ok. 2,3 mln osób.
Jednocześnie rozwój funkcji serwisu i wzrost jego popularności spowodował, że niektórzy naukowcy zaczęli ostrzegać przed możliwością uzależnienia od Facebooka. Problem ten dotyczy przede wszystkim młodych ludzi, którzy spędzają na Facebooku kilka godzin dziennie. Według naukowców nie mogą oni poradzić sobie z rosnącym zaangażowaniem w to, co dzieje się aktualnie na Facebooku. Presja zalogowania się i sprawdzenia informacji dotyczących znajomych, obejrzenia ich najnowszych zdjęć oraz porównania wyników gier, czy testów, jest tak silna, że zapominają oni o innych obowiązkach.
Jest coraz więcej dowodów na to, że zbyt częste korzystanie z Facebooka prowadzi do uzależnienia. Presja zalogowania się i sprawdzenia najświeższych informacji dotyczących znajomych, obejrzenie ich najnowszych zdjęć oraz porównanie wyników gier, czy testów, jest bowiem tak silna, że wiele osób zapomina o swoich codziennych obowiązkach, a z czasem demonstruje coraz więcej objawów uzależnienia.
Zdaniem Kimberly Young, która jest pionierem leczenia uzależnienia od internetu, szczególną uwagę należy zwracać na proporcje czasu poświęcanego na przeglądanie portalu i innych stron internetowych. Uzależnienie od Facebooka porównuje ona z zaburzeniami odżywiania, wychodząc z założenia, że podobnie jak nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie potrzeby jedzenia tak samo nie da się dzisiaj funkcjonować bez komputera i internetu.
Na Uniwersytecie w Bergen (Norwegia) została opracowana Skala uzależnienia od Facebooka (Bergen Facebook Addiction Scale).
Inną, bardzo rozpowszechnioną formą korzystania z komputera są Gry komputerowe, które powstały przede wszystkim w celu zaspokojenia ludzkiej potrzeby, jaką jest zabawa. Dają też możliwość rywalizacji. Gracz angażuje się osobiście w wydarzenia na ekranie i ma wpływ na ich przebieg, za pomoca kontrolera (np. mysz, dżojstik, rysik, ekran dotykowy w smartfonie czy w tablecie). Rynek gier rozwija się tak bardzo dynamicznie, że w 2017 roku wartość rynku gier komputerowych szacowna jest na ok. 70 mld. dolarów.
Problem uzależnienia od gier komputerowych jest tak poważny, że w 2013 roku w DSM 5 (klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego umieszczone zostały „zaburzenia spowodowane grami internetowymi„.
W Polsce, pierwsze gry komputerowe pojawiły się na przełomie lat ’80 i ’90.
Poza uzależnieniem się, niebezpieczeństwo związane z grami komputerowymi polega jeszcze na tym, że bardzo często występuje w nich agresja i stąd:
- kształtują negatywną orientację wobec rzeczywistości i powodują wzrost agresywnych zachowań u dzieci i młodzieży;
- agresja staje się akceptowanym i normalnym elementem życia, przyjętym
i usprawiedliwionym sposobem postępowania w sytuacjach konfliktowych; - dochodzi do emocjonalnego odwrażliwienia na przemoc oraz do obojętności wobec niej;
- wzory agresji i agresywnego zachowania są naśladowane w życiu realnym, bez poczucia winy.
Ofiarami gier komputerowych są najczęściej dzieci i młodzież.
Szacuje się, że więcej dzieci potrafi grać w gry komputerowe, niż jeździć na rowerze.
Wskazówki dla rodziców
Zanim pozwolisz swojemu dziecku korzystać z Internetu bez nadzoru, uzgodnij z nim zestaw zasad, których powinno przestrzegać:
– Zachęcaj dziecko do opowiadania o swoich doświadczeniach związanych z korzystaniem z internetu i staraj się, przynajmniej na początku, korzystać z internetu razem z dzieckiem.
– Często powtarzaj i podkreślaj, że dzieciom nigdy nie wolno podawać adresu, numeru telefonu ani innych informacji osobistych, takich jak nazwa szkoły czy miejsce zabaw.
– Naucz dziecko ufać swojemu doświadczeniu i intuicji; pracuj nad zaufaniem do siebie, bo jeśli je zdobędziesz, to dziecko powie Ci, jeżeli znajdzie w internecie coś, co wywołuje jego niepokój.
– Naucz dziecko, że nie wszystko, co przeczyta lub zobaczy w internecie, jest prawdą; zachęcaj je do zadawania pytań, jeśli nie jest czegoś pewne.
– Jeśli dzieci wykonują w internecie czynności wymagające zalogowania się w celu identyfikacji użytkownika, pomóż im wybrać odpowiednią nazwę i dopilnuj, aby nie zdradzała ona żadnych informacji osobistych o dziecku.
– Powiedz dzieciom, że nie należy spotykać się z osobami poznanymi w internecie; wyjaśnij, że internetowi przyjaciele nie zawsze są tymi, za których się podają.
– Wymagaj, aby dziecko przestrzegało praw własności innych internautów; wyjaśnij, że nielegalne kopiowanie efektów pracy innych ludzi – muzyki, gier wideo i innych programów – to kradzież.
– Dopóki nie upewnisz się, że dziecko potrafi w rozsądny sposób korzystać z internetu, skorzystaj z oprogramowania kontrolującego aktywności dziecka w internecie; są programy, które umożliwiają zablokowanie dostępu do nieodpowiednich witryn, monitorowanie odwiedzanych przez dzieci witryn i sprawdzanie, co dzieci tam robią.
Identyfikację problemów związanych z komputerem oraz poszukiwanie rozwiązań ułatwi Państwu zapoznanie się z załączonymi testami i rozmowa ze specjalistą.
dr med. Bohdan T. Woronowicz